En 0,61 segundos, Internet recupera 7130000 resultados sobre a busca «memoria
histórica». Toda unha mostra do peso do pasado —un pasado que non pasa— sobre
o noso presente.
É rara a semana en que non aparece nos medios de comunicación e nas redes
sociais algunha noticia sobre o que, dende hai décadas, vénse chamando «memoria
histórica», convertida en sección en non poucos xornais. Os titulares son de moitas
latitudes, pero todos eles falan da presenza da historia no noso presente: «Las
estatuas de Colón, nuevo objetivo del movimiento revisionista en EEUU»; «Atacan la
estatua de Indro Montanelli en Milán durante las protestas antirracistas en Italia»;
«La memoria histórica reabre las heridas entre Argelia y Francia»; «Las protestas de
‘Black Lives Matter’ se ceban en estatuas de militares y esclavistas»; «España rechaza
con firmeza la exigencia de México de pedir perdón por los abusos de la conquista»;
«Cristóbal Colón sigue perdiendo adeptos en Estados Unidos»; «A Coruña reclamará
nos tribunais a Casa Cornide por irregularidades e simulación na venda aos Franco»; «Las cinco vías franquistas que volverán al callejero de Madrid en breve»; «El
Constitucional cierra la puerta a investigar crímenes del franquismo»; «La Xunta de
Galicia patrocina un fin de semana de yoga en un antiguo campo de concentración
franquista»; «La ARMH denuncia que Aena oculta en su web que el aeropuerto de
Santiago fue levantado por presos republicanos», etc. Poderiamos encher centos de
páxinas soamente cos titulares porque, «La memoria —como di Enzo Traverso— se
conjuga siempre en presente» (2007: 18). A memoria, pero tamén a Historia.
Vivimos unha auténtica explosión da «cultura da memoria», ás veces case obsesiva. Moitos estudos sitúan a orixe deste «réxime de historicidade» (Traverso: 2019)
nos anos 80 e 90 do século XX, en relación coa desaparición da Unión Soviética e
a fin da Guerra Fría, a reunificación alemá, a fin das ditaduras latinoamericanas, a
irrupción de Internet, o mercado global e o neoliberalismo, as limpezas étnicas…
A incomprensión dun mundo que se desenvolve nun tempo cada vez máis acelerado provoca malestares que empurran a mirada cara ao pasado como forma de «asegurarnos alguna forma de continuidad en el tiempo, de proveer alguna extensión de
espacio vivido dentro de la cual podamos movernos y respirar» (Huyssen, 2002: 34).
«La obsesión memorialista de nuestros días —citamos de novo a Enzo Traverso— es
el producto del declive de la experiencia transmitida, en un mundo que ha perdido
sus referentes, ha sido desfigurado por la violencia y atomizado por un sistema social
que borra las tradiciones y fragmenta las existencias» (2007: 16).
Probablemente, as explicacións sobre a persistencia do pasado son moitas e
variadas, sobre todo cando se trata dun pasado incómodo, traumático, un pasado no
que existen vítimas e vitimarios. É o caso da Guerra Civil, do franquismo e dunha das
súas expresións: os campos de concentración, entre eles o de Camposancos.
A investigación sobre o universo concentracionario franquista avanzou enormemente nos últimos anos. Sen ánimo de sermos exhaustivos, cremos necesario recoller
aquí algúns títulos dos que os autores somos debedores no apartado primeiro desta
publicación. Lonxe quedan xa traballos como os de Pascual ou os nados da pluma de
xornalistas como Lafuente (Pascual, 2002; Lafuente, 2002). Un chanzo importante
na bibliografía sobre os campos de concentración franquistas foi a celebración na
Barcelona de outubro de 2002 do Congreso Internacional sobre los Campos de Concentración y el Mundo Penitenciario en España durante la Guerra Civil y el Franquismo
(Tébar, 2003; Molinero, Sala y Sobrequés (eds.), 2003; Sobrequés, Molinero y Sala
[eds.], 2003). Nas súas páxinas atopamos a sinatura de quen consideramos autor dun
estudo académico de referencia: Javier Rodrigo (2005). Cómpre tamén ter en conta
un magnífico traballo, moito máis recente, de Carlos Hernández de Miguel (2019).
A Carlos Hernández agradecémoslle o feito de compartir connosco documentación
do Arquivo Militar de Ávila, institución que visitamos menos do desexable polas
limitacións de mobilidade que nos impuxeron os tempos da pandemia. Cando por fin
puidemos facelo, fomos atendidos con absoluta profesionalidade; de feito, nestas
páxinas reproducimos algúns documentos enviados pola devandita institución.
O estudo dos centros franquistas onde foron recluídos presas e presos republicanos en Galicia ten tamén xa algunhas publicacións na súa listaxe. Aínda que non todos eses centros se consideren tecnicamente campos de concentración, coñecemos o
que pasou en Celanova (Celanova. Prisión…: 2003; Rodríguez Teijeiro, 1999, 2010),
Cedeira e Ferrol (Suárez, s/d, 2002, 2003), illa de San Simón (Caeiro, González e
Saá, 1995), Lavacolla (Santidrián, 2004), Muros, Padrón, A Pobra e Rianxo (Comoxo,
Costa e Santos, 2003; Santos e Costa, 2015). A prensa tamén recolle de cando en
vez noticias sobre os campos de concentración franquistas (Alonso, 2012; Lamas,
2019; Sánchez, 2021; Suevos, 2017; Torres, 2006; etc.). O mundo concentracionario
franquista en Galicia é o tema fundamental do apartado segundo deste libro.
E Camposancos? A este campo de concentración dedícaselle o apartado terceiro.
Esta publicación recolle nas súas páxinas o investigado sobre este campo. Unha das
características do coñecemento da represión en Camposancos e, por extensión, na
Guarda, é que naceu da man de xentes da vila. En primeiro lugar, Juan Noya, que
sufriu en carne propia o que significaba a xustiza franquista e que nos deixou testemuño no seu libro Fuxidos. No seu labor acompañárono outras persoas cando aínda
non se falaba de «memoria histórica», alá polas décadas dos setenta e principios dos oitenta do século pasado. Co paso dos anos, unha desas persoas, coautor destas páxinas, empezou a publicar escritos para dar a coñecer as súas pescudas nos
arquivos municipais (Uris: republicanosminhotos…). Unha obra que segue sendo
fundamental, a pesar dos anos transcorridos dende a súa publicación, é La libertad
es un bien muy preciado, de Laureano Laruelo (1999). Estas páxinas son tamén
debedoras do documental Memorial de Camposancos, de José Ballesta e Miguel Anxo
Fernández (2008). Ballesta é ademais autor, con Rodríguez Gallardo, dun interesante
artigo sobre os graffitis dos presos (Ballesta e Rodríguez, 2008). A base de datos do
proxecto interuniversitario «Nomes e Voces» permite acceder a datos biográficos de
moitas vítimas.2
Sen dúbida, unha das características que diferencian Camposancos doutros
campos de concentración franquistas, e non soamente galegos, é que albergou un
tribunal militar. Loxicamente, incluímos unhas páxinas sobre esta institución.
Como acabamos de dicir, o libro Fuxidos, de Juan Noya, é clave para saber
que pasou na Guarda logo do golpe de Estado de xullo de 1936. Teimou contra o
esquecemento nunha viaxe na que o acompañaron persoas como Manuel Domínguez,
Taxota, e tantas outras que dignificaron o lugar onde xacen os restos das persoas
asasinadas, centro de homenaxes ata os nosos días. Neste labor é recoñecible o pulo
inicial das xubiladas e dos xubilados das CCOO de Vigo. Iria Morgade (2018) dá conta
destas iniciativas, polo que é fundamental no apartado 4 sobre a Memoria de Camposancos. Dalgún xeito, a Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica do
Campo de Concentración de Camposancos e da Fosa Comúns de Sestás, recentemente
constituída, é herdeira dese pasado de activismo pola memoria. Sobre ese activismo
guardés trata o cuarto apartado.
Conta o xornalista Carlos Hernández que en 2014 o turista alemán Wilfried
Stuckmann estivo aloxado no Parador de Turismo de San Marcos de León. No segundo
día da súa estadía, descubriu unha pequena placa que lembraba en dous parágrafos que o edificio fora utilizado como campo de concentración. Escribe Hernández
que esas doce liñas «helaron la sangre de Stuckmann», quen se sentiu enganado e
incómodo por durmir nun lugar sen coñecer esa etapa do seu pasado. Stuckmann
presentou unha protesta e deixou constancia do seu malestar no portal en que
reservara o seu cuarto. Conclúe Carlos Hernández afirmando que os responsables
do Parador «prefirieron devolverle [a Stuckmann] el dinero de la estancia, antes
que publicar el comentario» (Hernández de Miguel, 2019: 56). Sete anos despois, o
Parador de San Marcos rendeu homenaxe aos presos (Domínguez, 2021). Quizais as
autoridades galegas e españolas cheguen a recoñecer nalgún momento o que pasou en Camposancos, dentro é fóra dos muros daquel campo de concentración instalado
no antigo colexio xesuíta Apóstol Santiago.
Agardamos que o texto que aquí se presenta, que quere seguir o rastro que
empezou a marcar a cidadanía nos xa afastados anos setenta do século pasado, sirva
para recuperar a historia e a memoria do campo de concentración de Camposancos.
Os autores
A Guarda, outubro de 2021