A crise económica en España presenta bastantes singularidades fronte aos demais países da eurozona. Ao noso entender, a economía española ten un problema maiúsculo de ciclo económico (léase crise e recesión moi prolongada, con derivacións importantes en termos de emprego que provocan un déficit público galopante), un problema adicional na crise do sector financeiro (léase na solvencia dalgunhas caixas de aforro que se podería estender a algunha banca de media dimensión), e nunha competitividade fronte ao exterior que se resentiu moito dunha maior inflación en España que no resto da zona euro. Vexamos cada un destes temas por separado.
I. O ciclo e a crise económica de 2008 e seguintes.
Cando un cidadán calquera lle pregunta a un economista cando saímos da crise, o economista non sabe que contestar. En efecto, ¿que significa concretamente saír da crise?. A min ocórrenseme algunhas respostas: 1) cando o IBEX 35 recupere os 16.000 puntos, 2) cando volvamos a taxas de inflación do tres por cento anual, 3) cando volvamos ter superávit nas contas públicas, 4) cando a economía creza ao catro por cento cada ano, 5) cando a taxa de paro volva ser inferior ao oito por cento. Podemos seguir así indefinidamente. Todas estas cousas sucederán no futuro pero conseguirémolo en distintos momentos do tempo. O IBEX chegará aos 16.000 bastante antes que a taxa de paro se reduza por debaixo dos oito puntos e, isto último, bastante antes de que recuperemos o superávit nas contas públicas.
Saír da crise ten unha definición clara e contundente: recuperar os niveis perdidos na produción nacional. O concepto de crise refírese a unha situación no tempo na cal a produción total dunha economía diminúe ou se estanca. Esta diminución do PIB aparece acompañada dunha diminución tamén no emprego total, dunha relaxación no crecemento dos prezos, dun incremento nos inventarios das empresas, nun aumento dos impagados e da morosidade bancaria, etc. En fin, dun cadro recesivo.
Algunhas crises adoitan presentarse tras un longo e intenso período de crecemento. Este foi o caso das dúas últimas crises da economía española: a de 1992 e a de 2009. A crise de 1992 foi precedida de 43 trimestres dun crecemento moi intenso e a de 2009 de 59 trimestres que transformaron profundamente a nosa sociedade. Neste sentido nada novo: crise e crecemento son os pasos sucesivos (e inevitables) do desenvolvemento capitalista.
As crises teñen todas forma de V, aínda que, aparentemente, adopten unha forma distinta: por exemplo unha U. Chegado un momento o PIB comeza a diminuír ata alcanzar un mínimo (o vértice da V) e, a partir de aí vólvese recuperar ata alcanzar o nivel orixinal previo á crise. O tempo de baixada denomínase recesión e o de subida recuperación. Ás veces a V adopta formas curiosas: pode parecer unha W, unha U e, mesmo, unha L (á xaponesa). Pero sempre é igual: caída ata o vértice mínimo e recuperación ata alcanzar o nivel anterior á crise. E isto é válido tanto para o produto coma para o emprego. (E para o IBEX, a venda de automóbiles, a construción de vivendas, etc.). Vexamos a evolución do produto e do emprego por separado.
- O produto
Na crise de 1993 o PIB español estivo a caer durante cinco trimestres consecutivos, chegando a perder soamente un 2,5 por cento do PIB inicial. Esta porcentaxe recupérase nos 4 trimestres seguintes de modo que, en total, a crise durou 9 trimestres polo que, a finais de 1993, o PIB español era practicamente o mesmo que a principios de 1992: en total dous anos perdidos. Véxase Gráfico No.1
Na crise actual as cousas veñen peor dadas. O nivel máximo de PIB obtense no segundo trimestre de 2008 e no primeiro trimestre de 2010 xa se perdera o 4,5 por cento do PIB inicial. As previsións para 2010 e 2011 apuntan a que o vértice da V podería localizarse a mediados de 2011 cunha perda total próxima ao seis por cento sobre o nivel inicial. Case tres veces máis que na crise de 1993. Sobre a fase de recuperación non temos ningunha idea agás que, haber, haberaa. Véxase Gráfico No.2.
- O emprego
Aquí temos un elemento cun comportamento claramente singular e específico da economía española: as crises no emprego empezan antes e duran bastante máis que as crises en termos de PIB. En 1992 o emprego cae durante dez trimestres consecutivos, de tal forma que se perden o oito por cento dos empregos iniciais (case 1.000.000 de empregos). Alcanzado o vértice da V, a fase de recuperación dura doce trimestres adicionais, de tal maneira que os 13.100.000 empregos do terceiro trimestre de 1991 se recuperan 22 trimestres máis tarde, a principios de 1997.
Na crise actual repítese o fenómeno pero moito máis intensamente. O nivel máximo de emprego (20,5 millóns de traballadores) alcánzase no terceiro trimestre de 2007. A partir de aí o emprego diminúe todos os trimestres, chegando a principios de 2010 con 2,1 millóns de empregos menos, isto é perdendo o 10,32 por cento do emprego inicial. As previsións para o que falta de 2010 e 2011 é que o emprego siga diminuíndo encontrando o vértice nalgún momento iniciada a próxima década.
A crise de 1992 ensínanos como a recuperación en termos de PIB é substancialmente máis curta que en termos de emprego: mentres o primeiro recupera os niveis iniciais en 9 trimestres, o emprego necesita 22 trimestres. Recordemos que 22 trimestres son cinco anos e medio. Este aspecto vén ao caso dado que a crise actual é, basicamente, unha crise de restrición de crédito. Noutros termos, os quince anos de crecemento intenso que deixamos atrás estiveron baseados, entre outros factores, nunhas facilidades de crédito descoñecidas na economía española, onde os tipos de interese nominais foron habitualmente inferiores á inflación, e unha etapa na cal o acceso ao crédito das empresas e as familias foi dunha exuberancia irracional. A crise actual comeza, como é lóxico, cando aparecen os primeiros impagados (as subprime en Estados Unidos) afectando ás contas de resultados dos bancos e, nalgúns casos, afectando tamén á súa propia solvencia. Agora ben, na crise actual unha destrución de emprego que se achegue aos tres millóns de traballadores xeraría unhas subprimes made in Spain que o sistema financeiro español tardaría en dixerir. Fundamentalmente por dúas razóns: tres millóns de empregos perdidos son moitos (representan o 15 por cento dos iniciais e unha taxa de paro substancialmente por enriba do 20 por cento) e estaría a maior parte baixo o epígrafe de parados de longa duración. Para redondear a formulación, aínda que os economistas estamos seguros de moi poucas cousas, si sabemos da relación directa entre a taxa de desemprego e a morosidade bancaria.
2. A xestión da burbulla crediticia.
Recentemente o Banco de España publicou a taxa de crecemento do PIB para o primeiro trimestre de 2010 (1 T 10) sen ocasionar demasiadas sorpresas: a economía española segue en recesión encadeando sete trimestres consecutivos de crecementos nulos ou negativos. Dende que se iniciou a crise no segundo trimestre de 2008, a economía española perdeu xa algo máis dun 4,5 por cento do seu PIB. Pero as perspectivas para o resto de 2010 e 2011 non son moito mellores: España perderá ao longo do ano 2010 entre un 0,6 por cento adicional segundo as previsións da Unión Europea e un 0,8 por cento adicional segundo as previsións do F.M.I. Se isto é así, teremos un 2010 onde poderían presentarse xa, nalgún trimestre, crecementos positivos que se alternarían cos do signo contrario para seguir deixando o conxunto do ano en recesión. Os crecementos consistentes quedarían para o 2011, probablemente na súa segunda metade.
No que respecta ao emprego a situación non é mellor. Recentemente coñecemos a EPA do primeiro trimestre de 2010 e os resultados van na liña dos anteriores. A economía española segue perdendo empregos (poboación ocupada), de modo que os 20,5 millóns de empregos que tiñamos no terceiro trimestre de 2007 pasaron a ser 18,4 millóns a principios de 2009 deixando polo camiño case dous millóns de postos de traballo desmantelados.
En resumo, os trimestres que temos por diante van botar crecementos do PIB na banda do máis/menos un un por cento e a destrución de empregos continuará, probablemente, a un ritmo semellante ao que marque o crecemento dos salarios nominais dos que seguen ocupados. Aquí reside xa unha reforma estrutural de fondo que ten que ver cunha das institucións máis arraigadas no noso mercado de traballo: os convenios colectivos (ás veces plurianuais) e a relación que impoñen entre o salario nominal e o nivel de prezos para manter a capacidade adquisitiva (dos que seguen ocupados).
A actual crise económica ten trazos específicos que a diferencian doutras anteriores. Todas as crises son estrañas pero esta é particularmente inquietante. O que inquieta é o xigantesco nivel de endebedamento que ten o sistema económico no seu conxunto. Recentemente tamén o Banco de España actualizou as contas das familias e empresas da economía española. A finais de 2009 a débeda das familias superaba os 900.000 millóns de Euros (678.000 millóns en créditos hipotecarios), dito doutra forma, a débeda das familias alcanzaba preto do 90 por cento do PIB español (véxase Gráfico No.3). A isto habería que engadir que o endebedamento das empresas ía por enriba dos 1.300.000 millóns de Euros (350.000 millóns a promotores inmobiliarios), isto é, cerca dun 130 por cento do PIB español. (Gráfico No.4). As dúas débedas xuntas van substancialmente máis alá do 220 por cento do PIB nacional, e case a metade desta débeda está vinculada co sector inmobiliario. A boa noticia é que, durante 2009, este crédito se estabilizou interrompendo o crecemento case exponencial dalgúns anos anteriores.
O terceiro sumando que falta é a débeda do estado, a débeda pública. Este elemento, ata agora, non causou problemas xa que os distintos gobernos amortizaron débeda na fase alcista do ciclo, de modo que, ao iniciarse a crise, a facenda española era unha das máis saneadas do seu ámbito. Agora ben, como en calquera crise, os ingresos públicos diminúen (por exemplo, a recadación por IVE), os gastos aumentan (por exemplo, vía seguro de desemprego), consolídase o déficit público e este finánciase a través da emisión de débeda do Estado. Este endebedamento do Estado pasou dun 37 por cento do PIB en 2007, un 42 por cento en 2008, a un 55 por cento en 2009 e as previsións son dun 75 por cento do PIB para 2012.
En síntese, a débeda consolidada da nación podería alcanzar o 275 por cento do PIB español a finais do ano pasado. Case o produto interior bruto de tres anos. Unha débeda astronómica.
As consecuencias desta situación son evidentes. Por un lado, unha exposición letal aos tipos de interese que fixe (con criterios para toda a zona euro) o Banco Central Europeo e o probable desacople no ciclo español fronte ao ciclo de Europa central. É dicir, un atraso significativo nos tempos da recuperación española fronte aos seus socios europeos podería significar que, estando España en plena recesión, o BCE subise os tipos para controlar as tensións inflacionistas derivadas do crecemento no centro de Europa. O escenario asusta.
Por outro lado este enorme endebedamento xera tensións no seu financiamento e estas tensións irán a maiores se non se remedia a tempo. Estámolo a ver coa prima de risco que ten que pagar a débeda pública española (fronte ao bono alemán a dez anos, por exemplo) ou, outra versión do mesmo, o prezo en ascenso do seguro fronte a non pagamentos da débeda española (os C.D.S.). Chegados aquí, unha reflexión adicional. A situación de España dista moito da de Grecia, Portugal ou Italia aínda que ten elementos semellantes. Dista moito porque, se facemos memoria, un dos criterios de Maastrich era a converxencia nos tipos de interese que se medía sobre os Bonos do Estado a dez anos. España, nas actuais condicións, aínda cumpriría esa condición: máis/menos un 2 por cento sobre a media dos tres máis baixos. E sobre a débeda pública tamén cumpriría a condición de non alcanzar o 60 por cento do PIB. Xa sei que isto importa pouco agora, pero axuda a relativizar unha situación que parece irse das mans.
Outro aspecto é a débeda das familias e das empresas. Ao contrario que a débeda pública (que estará en expansión os próximos anos), esta tende a contraerse dende un máximo alcanzado xa en 2007. Esta débeda está absorbida polo sistema financeiro, cada caso coas súas particularidades. É moi probable que algunha entidade financeira entre en perdas durante 2010 e que o mapa das entidades deste sector sexa, en 2012, bastante distinto do que coñecemos hoxe en día. O camiño percorrido por Caixa Castela a Mancha ou Caixa Sur podería estar bastante concorrido. Existe a posibilidade de que a prima de risco que os mercados esixen á débeda pública española poida estenderse aos mercados almacenistas aos que acoden as entidades financeiras españolas para refinanciar os seus créditos. Se isto chega a ser así, a distorsión é preocupante: sobre todo no mercado hipotecario, as entidades financeiras endebedáronse a curto e medio prazo nos mercados almacenistas europeos para prestar en España a 30, 40 e 50 anos de prazo a uns tipos realmente baixos (Euribor a un ano máis unha comisión frecuentemente ridícula).
O que si ten de común a economía española cos seus colegas do Sur de Europa (os da Europa a dúas velocidades da banda ancha no antigo Sistema Monetario Europeo dos anos oitenta) é unha limitación importante na esfera das institucións políticas. Un exemplo: o informe PISA dicíanos fai uns anos que o trinta por cento dos estudantes españois entre os 14 e 18 anos non sabían resolver unha regra de tres. Para os políticos españois o problema da educación era, naquel momento, se a relixión debía ser obrigatoria ou non. Á súa vez, os militantes da obrigatoria estaban divididos entre aqueles que dicían que a nota de relixión debía computar na media do alumno e os que dicían que, a obrigatoriedade e a computación, non eran a mesma cousa. Esta loita provócaa o goberno ao propoñer a materia de educación para a cidadanía que podería ser voluntaria, como substituto da relixión que podería ser obrigatoria e, mentres tanto, os rapaces no patio do recreo ao tempo que estas materias se imparten por non se sabe moi ben quen. E así sucesivamente. Visto dende o exterior, os españois estaban en asemblea permanente para discutir, en pleno incendio, a cor dos cubos, o tamaño, a súa forma, se de plástico ou de cartón e se apaga mellor a auga doce ou a salgada. En fin, lamentable.
O que está a acontecer é que estamos sendo xulgados polos mercados: lease personaxes fríos, distantes, pragmáticos e calculadores para os cales un resultado vale máis que cen palabras. O que os mercados están a ver, cando poñen a lupa sobre España, é unha sucesión de escaramuzas e xogadas entre o estado central e as autonomías o campo de batalla das cales son, por exemplo, algo tan delicado como as caixas de aforro. E isto inquieta porque o principal problema da economía española non é o desemprego, o principal problema da economía española é a seca de crédito, condición previa á creación de emprego. Os mercados ven a dificultade dunha política estatal de sanidade, educación e I+D cando as principais competencias levan anos transferidas ás autonomías. Agora ben, isto non é todo. O clima político que se respira en España entre os dous grandes partidos permite pensar, visto dende fóra, que vai ser moi difícil levar a adiante a reforma necesaria no sector público, tanto polo lado dos ingresos coma polo lado dos gastos.
O que os mercados queren ver é unha España na cal existe un bloque hexemónico capaz de afrontar de forma decidida unhas circunstancias que non son doadas. E quéreno ver en España porque o están a ver noutros países. A primeira lexislatura de Merkel en Alemaña foi consecuencia dun grande pacto entre os conservadores e os socialistas, goberno de coalición que sentou as bases para a intervención rápida e eficaz fronte ao contexto de crise que se aveciñaba. Non sei se isto será posible entre nós: un pacto de goberno entre os grandes partidos que permita apurar a duración da crise. Unha segunda posibilidade consistiría en reeditar os Pactos da Moncloa, cun contido, agora, acorde ás circunstancias actuais. Pactar as reformas laborais, pactar o saneamento do sistema financeiro, e reformar o estado.
3. O diferencial de inflación nun ámbito euro.
O Euro entrou en España fai xa algo máis de dez anos. Nestes dez anos debéronse acometer unha serie de reformas internas para acomodarse ao euro, reformas que aínda non se realizaron. Simplemente, España substituíu a antiga Peseta polo actual Euro (a 166,386 Ptas. por euro) e todo o resto aínda segue igual. Unhas notas previas.
Cada moeda leva asociada unha taxa de inflación, un tipo de interese, e unha taxa de cambio: é un trípode que ten que estar permanentemente en equilibrio. En España as inflacións foron tradicionalmente máis altas que no resto das economías europeas. Esta maior inflación española neutralizábase con depreciacións da peseta fronte ao Marco alemán e ao Dólar U.S.A., recuperando así unha competitividade exterior perdida polos maiores prezos españois. Ao mesmo tempo, o tipo de interese xogaba un rol parecido. As maiores inflacións españolas, normalmente consecuencia dunha demanda interna excesiva, regulábanse cun tipo de interese á alza, conseguindo dous efectos colaterais positivos para a economía española: controlar a inflación e recuperar o equilibrio exterior ao ofrecer aos investidores estranxeiros maiores rendementos nos investimentos nacionais (débeda pública, por exemplo).
Os axustes da economía española sempre foron moi ortodoxos: depreciacións da peseta, incremento nos tipos de interese, recuperación do equilibrio exterior, todo iso como resultado dunha contracción do mercado interno que podía durar dous ou tres anos (como na crise de 1993, por exemplo). Contracción que, ao mesmo tempo, xeraba unha taxa de desemprego frecuentemente insoportable.
No momento no que España substitúe a Peseta polo Euro, teríanse que afrontar todas as demais medidas anexas a esta operación. Non é a simple substitución dunha moeda por outra. Se se adopta o Euro como moeda nacional, obrigatoriamente temos que adoptar tamén o tipo de interese que está asociado o Euro e as inflacións que están, tamén, asociadas ao euro. Neste caso, adoptar ao Euro e o seu tipo de interese foi automático: o Euro substitúe á Peseta e o Euribor substitúe ao Mibor (o Banco Central Europeo despraza ao Banco de España, isto é, Frankfort por Madrid). Noutros termos, a política monetaria queda centralizada a nivel europeo. Pero, ao mesmo tempo, a inflación queda orfa, cada país xestionando a súa. A partir de aquí a historia complícase un pouco.
Os países da antiga área Marco alemán (os países da Europa central, Holanda e, frecuentemente, Francia) non teñen problemas. Seguen con inflacións moi baixas (isto é, moi próximas á inflación alemá) e a entrada do Euro significou dar por boa unha situación que se vivía de feito dende décadas atrás. Non obstante, nos países do sur de Europa, España aí incluída, a situación non é a mesma. A maior inflación destes países levounos a entrar no Sistema Monetario Europeo (o antigo S.M.E.) pola banda ancha con flutuacións do máis menos seis por cento sobre o Marco alemán, cando os países da Europa central estaban na banda estreita co mais menos 2,25 por cento sobre o Marco.
E a situación segue sendo a mesma anos despois. España adopta o Euro e, polo tanto o Euribor e segue adiante coa inflación que tiña asociada á Peseta. Este é un problema cardinal da economía española en 2010. A tarefa a realizar é sinxela de formular: rebaixar a inflación española, polo menos, ata a media comunitaria.
O Gráfico No.5 infórmanos como, dende 1996 en diante, os prezos en España creceron un 45 por cento, fronte a unha media comunitaria do 30 por cento e fronte a unha inflación no núcleo do sistema (Alemaña) do 22 por cento acumulada durante todo o período. Estes datos recollen a magnitude do problema: a inflación española é vez e media a inflación na zona Euro e é o dobre da inflación alemá. E estamos todos a compartir, mercados, moeda e tipos de interese.
Un xogo moi sinxelo: de entrar hoxe no euro, fariámolo a unha paridade irrevogable de 200 Ptas. por euro, isto é, un 20 por cento máis alto do que o fixemos en 1999. Ese é a porcentaxe de competitividade perdida fronte ao exterior vía prezos.
En resumo, hai dez anos España adopta a moeda europea (léase, alemá), os tipos de interese europeos (léase, dous por cento anual de media, véxase Gráfico No. 6) e segue conservando a mesma inflación que mantiña na época da peseta (catro, cinco por cento anual), sen que os sucesivos gobernos (de distinta cor política, por certo) formulen unha política contra a inflación crible e eficaz. Nun contexto deste tipo, os tipos de interese nominais eran frecuentemente inferiores á inflación (na xerga do meu oficio, os tipos de interese reais eran negativos) co cal os incentivos a endebedarse eran absolutamente atractivos e a penalización ao aforro moi visible.
E os españois aproveitaron a ocasión. A partir dos anos do cambio de século, iníciase no sur de Europa, e en España en particular, un proceso de endebedamento das familias e as empresas, que chega á actualidade, dez anos máis tarde, alcanzando uns volumes do trescentos por cento do P.I.B. español a finais de 2009. Debemos ter en conta, ademais, que as facilidades de crédito funcionan como un incremento adicional de renda: a demanda depende da renda dos cidadáns e das posibilidades de crédito a curto prazo que a banca pon á disposición destes.
A inflación tiña tamén as súas vantaxes, sobre todo en termos de débeda pública. En porcentaxe do P.I.B., unha débeda constante en termos absolutos, en termos relativos diminuía (gratis) simplemente porque a inflación aumentaba o P.I.B. nominal e o cociente diminuía. Este mecanismo foi utilizado moi intensamente por España ata a entrada do euro. E non só por España. Estados Unidos e o Reino Unido estano a utilizar agora mesmo.
En resumo, a economía española adopta o Euro e o seu tipo de interese (Euribor) e continúa coa inflación que tiña coa peseta. E isto prexudicounos a todos dunha forma moi notable. A corrección está clara: tarde ou cedo a economía española terá que adoptar tamén as inflacións do centro da zona euro, se quere permanecer e crecer neste novo contexto.
Debemos renunciar á inflación e quitala do centro da estrutura económica de España. As altas inflacións que tivo España dende sempre, deron lugar a mecanismos de defensa que, dende a entrada no euro, xa non son necesarios e, isto é importante, xeran por si mesmos, maiores inflacións. Estoume a referir a todas aquelas magnitudes macroeconómicas a evolución das cales está determinada pola inflación. Concretamente refírome aos salarios en convenio (sobre todo os convenios plurianuais), ás pensións, aos alugueres, etc. que están indexados pola inflación para manter unha capacidade adquisitiva que a inflación xa non ameaza. Se se me permite, unha pequena historia.
Ata os Pactos da Moncloa (1977), estas magnitudes estaban indexadas pola inflación pasada: os salarios dun ano actualizábanse coa inflación do ano anterior. A partir de 1977 os salarios, as pensións, etc., indéxanse coa inflación esperada para o exercicio, habitualmente cun elemento corrector para compensar a diferenza que pode existir entre a inflación esperada e a que realmente sucede. Coa entrada do euro, como mínimo, de continuar indexando, deberiamos facelo coa inflación esperada para o conxunto da zona Euro e non coa inflación esperada para España como estamos a facer agora. E aínda mellor, non indexar. Sobre todo debido a que estes mecanismos de indexación son os responsables dun segmento importante da maior inflación en España fronte á eurozona. Por exemplo, mecanismos deste tipo explícannos como, en 2008 e 2009, os salarios reais aumentaron máis do catro por cento mentres se estaban a perder dous millóns de postos de traballo. Paradoxos da economía española.
O outro grande responsable da maior inflación de España fronte á zona Euro é a enorme dependencia enerxética que ten o noso país. Noutras palabras, a evolución dos prezos enerxéticos nos mercados internacionais afecta frontal e violentamente á inflación en España. É máis, a inflación subxacente en España ten un perfil moito máis razoable (e europeo) que a inflación total e a diferenza entre ambas as dúas é, principalmente, a enerxía (importacións de petróleo, gas e carbón). Aquí o debate é tamén un vello debate: a pertinencia, e en qué condicións, da enerxía nuclear.
Julio G. Sequeiros Tizón
Algúns trazos específicos da crise económica en España
Universidade da Coruña